تصویری از نگاه آمریکایی به جامعه ایرانی

کتاب «ایرانیان از نگاه آمریکاییان» شامل گزیده‌هایی از جراید ایالات متحده در فاصله زمانی ۱۸۴۸ تا ۱۹۲۶ است که ریز یا درشت به ایران پرداخته و رویدادهای مرتبط با آن را مخابره و تفسیر کرده‌اند. علیرضا ساعتچیان، گردآورنده و مترجم این کتاب با جستجو در آرشیو مطبوعات سایت کتابخانه کنگره آمریکا و گزینش مطالب مربوط ایران عصر قاجاری ترجمه آنها را انجام داده است.
آمریکا از دیرباز برای بسیاری از ایرانیان نشانه‌ای از دنیای جدید بوده و هر دو ملت نه در چهل سال گذشته بلکه از مدت‌های پیش و در زمان حکمرانی شاهان قاجار، نسبت به اخبار و مطالب همدیگر واکنش نشان می‌دادند. بخشی از این نگاه حاصل گفته‌های ایرانیانی است که به آمریکا سفر کرده‌ یا در آنجا مقیم شده بودند. این افراد از رده رجال یا طبقات بالای اجتماع بوده و تمامی جامعه ایران را نمایندگی نمی‌کرده‌اند. با همه این احوال آنچه از گفته‌های این افراد برداشت می‌شود،‌ این است که ایران به آمریکا همچون یک فرصت می‌نگریسته است؛ فرصت رها شدن از نظام قدیم بین‌الملل در حوزه‌های سیاست، اقتصاد و فرهنگ.

رضا مختاری‌اصفهانی، پژوهشگر تاریخ معاصر در مقدمه جامعی که بر کتاب نوشته به این نکته اشاره کرده است که
«آمریکا اگرچه جزیی از دنیای غرب بود، برای ایرانیان نشانه‌ای از دنیای جدید و متفاوت از قدرت‌های استعماری اروپا بود. از همین‌رو ایالات متحده را به زبان ترکی عـثمانی «ینگه دنیا» به معنای دنیای جدید می‌خواندند و بر مجهول بودن آن از سوی خود صحه می‌گذاشتند. اگر شاه‌عباس صفوی برای مقابله با پرتغالی‌ها و عثمانی‌ها دست اتحاد به‌سوی بریتانیایی‌ها دراز کرد و فتحعلی‌شاه قاجار برای مقابله با روس‌ها، فرانسوی‌ها را نیروی سوم می‌دانست اما میرزا تقی‌خان امیرکبیر، صدراعظم اصلاحگر ناصرالدین شاه، آمریکا را در این قامت می‌دید.

البته ایالت متحده آمریکا پیش از این نزد ایرانیان به جهت برخی محصولاتش شناخته شده بود؛ چنان‌که در کتاب تحفه‌العالم به دوره شاه سلطان حسین صفوی، از «خلعت‌های زربفت» ینگه دنیا سخن گفته شده است. این آشنایی اما بسیار دیر به ارتباط منجر شد. دوره صدارت امیرکبیر چندان کوتاه بود که نتوانست آمریکا را به عنوان نیروی سوم در مقابله با روس و انگلیس وارد عرصه سیاست خارجی ایران کند. اگر امیر در حمام فین کاشان به تیغ استبداد از پای درآمد، رئیس‌جمهور هم‌عصر او، آبراهام لینکن، هم به گلوله یک نژادپرست به قتل رسید. گرچه امیر نتوانست پای آمریکایی‌ها را به عرصة سیاست خارجی ایران باز کند، در همان دوره ناصری روابط دو کشور برقرار شد.

اولین سفیر ایالات متحده که در آن زمان به‌عنوان وزیرمختار اتازونی شناخته می‌شد، در دوره حاکمیت جمهوری‌خواهان - از سوی پرزیدنت چستر آلن آرتور (۱۸۸۶-۱۸۲۹) به ایران اعزام شد. گفتنی است اولین سفیر ایالت متحده، ساموئل گرین‌ویلر بنجامین، مطالعات شرق‌شناسی داشت و به محل ماموریت خود علاقه‌مند بود. او که سفر خود را به ایران با کشتی آغاز کرد، در سال ۱۸۸۳ از طریق بندرانزلی وارد ایران شد و بنجامین اولین سفارتخانه آمریکا در تهران را با اجاره بنایی در خیابان علاءالدوله (فردوسی فعلی) بنیان گذاشت. او بعدها تجربه دوران سفارتش را در کتاب ایران و ایرانیان قلمی کرد؛ تجربیاتی که نشان از نگاه مثبت او به ایران و تعامل وی با ایرانیان دارد. ناصرالدین شاه اما اولین سفیر خود را سال‌ها بعد از ورود بنجامین به تهران روانه واشنگتن کرد، زمانی که بنجامین با تغییر رئیس‌جمهور در آمریکا به کشورش بازگشته بود.

حسینقلی صدرالسلطنه، اولین سفیر ایران در ایالات متحده، پسر میرزا آقاخان نوری بود. میرزا آقاخان در اذهان ایرانیان خلفی ناشایست برای امیرکبیر شمرده می‌شود. صدرالسلطنه در سال ۱۸۸۸ رهسپار ینگه دنیا شد. او به جهت این ماموریت به «حاجی واشنگتن» معروف شده است. ماموریت صدرالسلطنه بعدها دستمایه فیلمساز شهیر ایرانی، علی حاتمی، برای ساخت فیلمی با نام حاجی واشنگتن با بازی عزت‌الله انتظامی شد. شخصیت صدرالسلطنه با روایاتی طنزآمیز گره خورده است؛ روایاتی که به نظر می‌رسد با اغراق همراه است. توصیفات دقیق او از دموکراسی در آمریکا و مصاحبه‌هایش با رسانه‌های آمریکایی دربارة ایران به روابط اقتصادی دو کشور چنین حدسی را قوی‌تر می‌کند. گویا بخشی از این روایات برساخته مطبوعات آمریکا است. به گفته صدرالسلطنه، آنان با اخبار توهین‌آمیزشان رنجش او را فراهم آورده بودند. دوره سفارت حسینقلی صدرالسلطنه اما آغاز روایت مطبوعات آمریکایی از ایران نیست.

ایران عصر قاجاری سال‌ها پیش و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به صفحات اخبار و گزارش‌های این روزنامه‌ها راه یافته بود. نگاه روزنامه‌های آمریکایی به اخبار ایران متنوع بود. گاهی اخباری از وقایع سیاسی سرزمینی شرقی و گاهی اطلاعاتی از اقدام‌های اصلاحگرانه در این سرزمین بود. ادبیات و هنر سرزمین دور که دارای فرهنگ و تمدنی کهنسال بود، برای روزنامه‌نگاران ینگه دنیا و به تبع آن، حتما برای خوانندگان جالب بود.

سرزمینی که با سابقه‌ای کهن در کشاکش رقابت روس و انگلیس گرفتار آمده بود. جامعه آمریکا اما ناظری بی‌طرف در این نزاع نبود. آمریکایی‌های مقیم ایران، نمادهایی برای حمایت از آزادی‌خواهان ایرانی بودند. باسکرویل، معلم مدرسه آمریکایی تبریز، در کنار مشروطه‌خواهان جان باخت و مورگان شوستر، مستشار مالیه، پس از بازگشت مشروطه، در اصلاح امور مالی ایران کوشید. شوستر در این راه با آنکه بیگانه بود، نمادی برای اصلاح و استقلال ایرانیان شد. گزارش‌هایی که از این تلاش‌ها در روزنامه‌های ایالات متحده درج می‌شد، می‌توانست افکار عمومی این کشور را با جنبش آزادی‌خواهی ایرانیان در مقابله با روس و انگلیس همراه سازد. همچنان‌که حسن‌ظن ایرانیان را نسبت به آمریکاییان موجب می‌شد.


درمجموع می‌توان گفت آنچه در روزنامه‌های ینگه دنیا درباره ایران عصر قاجاری منتشر می‌شد، نگاهی مثبت و همدلانه بود؛ نگاهی که منتقد سیاست‌های بریتانیا در قبال ایران بود و خشونت روس‌ها را در دوره مشروطه تقبیح می‌کرد. بر مبنای این نگاه، قحطی دوره جنگ جهانی اول در سطور مطبوعات آمریکا جایگاهی ویژه داشت.

اخبار، گزارش‌ها، مقالات و مصاحبه‌های مطبوعات ایالات متحده در فاصله زمانی ۱۸۴۸ تا ۱۹۲۴ تصویری از نگاه آمریکایی به جامعه ایرانی است. بخشی ازاین نگاه حاصل گفته‌های ایرانیانی است که به آمریکا سفر کرده یا در آنجا مقیم شده بودند. البته ناگفته پیداست که این افراد از رده رجال یا طبقات بالای اجتماع بوده و تمامی جامعه ایران را نمایندگی نمی‌کرده‌اند. با این‌همه، آنچه از بیان این افراد مستفاد می‌شود، آن است که جامعه نخبگی نخبگی ایران به آمریکا همچون یک فرصت می‌نگریسته است؛ فرصت رها شدن از نظام قدیم بین‌الملل در حوزه‌های سیاست، اقتصاد و فرهنگ.
بخشی از این نگاه هم به روایت آمریکاییانی است که به ایران سفر کرده و خاطراتی شیرین از این سفر داشتند. کتاب حاضر تصویری از نگاه آمریکایی به جامعه ایرانی است؛ تصویری که قطعات گوناگون و گاه نامتوازن از روزنامه‌ها و مجلات مختلف آمریکایی دارد. این قطعات اما در کنار هم و با چینشی تاریخی، روایتی جالب از گذشته روابط ایران و آمریکا دارند.

چینش این روایات که کتاب پیش رو را فراهم آورده، حاصل تلاش علیرضا ساعتچیان است. او با جستجو در آرشیو مطبوعات سایت کتابخانه کنگره آمریکا و گزینش مطالب مربط به ایران عصر قاجاری ترجمه آن‌ها را انجام داده است. درواقع او فراتر از یک مترجم به تتبع دست یازیده است. این امر را می‌توان از توضیحات، اسناد و تصاویر کتاب دریافت. امید که این تلاش برای دوره‌های بعد که روابط ایران و آمریکا توسعه بیشتری یافته، ادامه یابد و بتواند برای محققان و علاقه‌مندان راهگشا باشد.»

«ایرانیان از نگاه آمریکاییان» گردآوری و ترجمه علیرضا ساعتچیان در ۲۱۶ صفحه در قطع رقعی و با جلد شومیز به بهای ۳۰ هزار تومان از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.